Η δύναμη της βλακείας
Είναι η πιο επικίνδυνη δύναμη του κόσμου. Δεν μπορούμε να την εξαλείψουμε, αλλά μπορούμε να την αναγνωρίσουμε. Αν και, κάποιες φορές, μας βοηθά να προοδεύσουμε.
"Δύο πράγματα είναι ατελείωτα: το σύμπαν και η βλακεία του ανθρώπου, όμως για το συμπάν δεν είμαι ακόμα σίγουρος". Αυτή η φράση, που αποδίδεται στον Άλμπερτ Αϊνστάιν, εκφράζει μια πανάρχαια ιδέα. Άλλωστε ο πρώτος βλάκας της ιστορίας δεν ήταν άλλος από τον Αδάμ, που έχασε τον Παράδεισο, για να φάει ένα φρούτο!
Στην άκρη της γλώσσας
Τι εννοούμε όμως με τη λέξη "βλακεία"; Η έννοια, αν και είναι ενστικτωδώς γνωστή σε όλους, μοιάζει να ξεφεύγει από οποιονδήποτε θεωρητικό ορισμό. Δεν είναι απλώς το αντίθετο της εξυπνάδας, γιατί υπάρχουν έξυπνοι άνθρωποι που, κάποιες φορές, συμπεριφέρονται σαν βλάκες.
Ο μοναδικός που κατάφερε να δώσει έναν πειστικό ορισμό στη βλακεία ήταν, το 1988, ο ιστορικός και οικονομολόγος Κάρλο Τσιπόλα: βλάκας είναι αυτός που προκαλεί ζημιά σε κάποιον άλλο αλλά παράλληλα δεν πετυχαίνει κάποιο πλεονέκτημα για τον εαυτό του ή ακόμα και υφίσταται ζημιά και ο ίδιος. "Η ζωή μας είναι γεμάτη απώλειες χρήματος, χρόνου, ενέργειας, ησυχίας και καλής διάθεσης, λόγω των απίθανων πράξεων κάποιου παράλογου πλάσματος που μας τυχαίνει τις πιο απρόσμενες στιγμές και ζημιώνει, ακυρώνει και δυσκολεύει τη ζωή μας, χωρίς να έχει απολύτως τίποτα να κερδίσει από τις πράξεις του", γράφει ο Τσιπόλα. Ένα πράγμα είναι λοιπόν ξεκάθαρο: η βλακεία έχει μια ευκρινή κλίση να μεταφράζεται σε πράξεις, και αυτό την καθιστά επικίνδυνη.
Πηγή γέλιου
Σύμφωνα με τον Τσιπόλα, που αναγνώρισε τους "5 θεμελιώδεις νόμους της βλακείας", τα έξυπνα άτομα έχουν την τάση να υποτιμούν τους κινδύνους που συνδέονται με τη βλακεία. Με αυτόν τον τρόπο η βλακεία γίνεται ακόμα πιο επικίνδυνη από την κακία, γιατί η κακία διαθέτει μια κατανοητή λογική, και έτσι μπορεί να προβλεφθεί και να αντιμετωπιστεί. Ακριβώς για να απομακρύνουμε το φόβο της βλακείας (καταλογίζοντάς την σε άλλους) ή για να παρηγορηθούμε για το πόσο αναπόφευκτη είναι, ανέκαθεν η βλακεία προσφέρει πλούσια κωμικά εναύσματα. Βλάκες είναι πολλοί πρωταγωνιστές κινηματογραφικών ταινιών, αλλά πριν από αυτούς βλάκες ήταν κάποιες μορφές της λογοτεχνίας, όπως ο πρωταγωνιστής στο παραμύθι του Χανς Κρίστιαν Άντερσεν Τα καινούρια ρούχα του αυτοκράτορα: ένας (βλάκας) ηγεμόνας πείθεται από έναν απατεώνα ράφτη να φορέσει ένα εκπληκτικό ρούχο, που θα είναι αόρατο στους βλάκες. Ο αυτοκράτορας πέφτει στην παγίδα, όμως κανείς, για να μην παραδεχτεί τη βλακεία του και εναντιωθεί στο βασιλιά, δεν τολμά να πει ότι δε βλέπει το ρούχο (που δεν υπάρχει). Μόνο ένα παιδί φωνάζει δυνατά ότι ο βασιλιάς είναι γυμνός, αποκαλύπτοντας την απάτη. Βλάκες είναι επίσης οι αστυνομικοί που πρωταγωνιστούν σε διάφορα ανέκδοτα αλλά και τα γαϊδούρια των παραμυθιών, όπως ο γάιδαρος στον οποίο μεταμορφώνεται ο Πινόκιο όταν σταματά να μελετά για να μπορεί να γλεντά. Στο έργο Δείπνο ηλιθίων, οι πρωταγωνιστές έχουν ένα χόμπι: ψάχνουν βλάκες για να τους καλούν για φαγητό, ώστε να διασκεδάζουν σε βάρος τους (όμως στο τέλος ένας βλάκας θα τους κοροϊδέψει).
Στο ίδιο μήκος κύματος κινούνται τα Βραβεία Δαρβίνου, μια αναγνώριση για όσους "συνέβαλαν στη βελτίωση της ανθρώπινης γενετικής δεξαμενής αποχωρώντας από αυτή με τρόπο θεαματικά βλακώδη".
Ένα παράδειγμα; Ο 33χρονος Άγγλος που τραυματίστηκε θανάσιμα, ενώ ήθελε να διαπιστώσει αν το μπουφάν που φορούσε μπορούσε να αντέξει τις μαχαιριές.
Πώς λειτουργεί;
Όταν όμως γελάμε με τη βλακεία, μπορούμε να την κάνουμε "συμπαθητική" και συνεπώς να την υποτιμήσουμε περαιτέρω. Αν στην τέχνη ο βλάκας είναι εντελώς αναγνωρίσιμος, δεν ισχύει το ίδιο για την αληθινή ζωή. Έχει βασική σημασία να συνειδητοποιήσουμε περί τίνος πρόκειται, για να μπορέσουμε να ελέγξουμε καλύτερα τις συνέπειες. Δε θα μπορέσουμε ποτέ να τη νικήσουμε ολοκληρωτικά, όμως τα αποτελέσματά της μπορούν να είναι λιγότερο βαριά αν καταλάβουμε πώς λειτουργεί. Άλλωστε η βλακεία έχει τρία χαρακτηριστικά.
Σαν τα διαμάντια
1) Η βλακεία είναι ασυναίσθητη και υποτροπιάζει. "Ο κίνδυνος της βλακείας προέρχεται από τον βλάκα που δεν ξέρει ότι είναι βλάκας", εξηγεί ο Τσιπόλα. "Αυτό δίνει μεγαλύτερη δύναμη και αποτελεσματικότητα στην καταστρεπτική δράση της". Ο βλάκας δε γνωρίζει τα όριά του, παραμένει προσκολλημένος στις πεποιθήσεις του και δεν ξέρει πώς να αλλάξει, με αποτέλεσμα να επαναλαμβάνει επ' άπειρον τα ίδια λάθη.
Σε κλινικό επίπεδο, η βλακεία είναι η χειρότερη ασθένεια, γιατί είναι αθεράπευτη. Ο βλάκας έχει την τάση να επαναλαμβάνει πάντα την ίδια συμπεριφορά, γιατί δεν είναι σε θέση να αντιληφθεί τη ζημιά που προκαλεί και συνεπώς δεν μπορεί να αυτοδιορθωθεί. Ο βλάκας είναι σαν τα διαμάντια: παντοτινός.
Μεταδοτικότητα
2) Η βλακεία είναι μεταδοτική. Το πλήθος, δηλαδή, συμπεριφέρεται με περισσότερο βλακώδη τρόπο από τα μεμονωμένα άτομα που το συνθέτουν. Αυτό εξηγεί γιατί ολόκληροι λαοί (όπως η ναζιστική Γερμανία και η φασιστική Ιταλία) μπορούν εύκολα να χειραγωγηθούν, ώστε να επιδιώκουν τρελούς σκοπούς. Αυτό το φαινόμενο είναι ιδιαίτερα γνωστό στην ψυχολογία. Η συναισθηματική μετάδοση, που είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα της ομάδας, μειώνει την κριτική ικανότητα. Παρατηρείται τότε η "πόλωση της λήψης αποφάσεων": επιλέγεται η πιο απλή λύση, που συνήθως είναι και η λιγότερο έξυπνη.
Έπαινοι και κολακείες
3) Εκτός από το πλήθος, υπάρχει και ένας άλλος παράγοντας που γιγαντώνει τη βλακεία: η εξουσία."Η εξουσία αποβλακώνει", έγραψε ο Γερμανός φιλόσοφος Φρίντριχ Νίτσε. Τα άτομα που έχουν εξουσία τείνουν να πιστεύουν ότι, ακριβώς επειδή έχουν εξουσία, είναι οι καλύτεροι, οι πιο ικανοί, οι πιο έξυπνοι, οι πιο σοφοί από όλη την ανθρωπότητα. Εξάλλου, περιστοιχίζονται από αυλικούς, οπαδούς και κερδοσκόπους, που ενισχύουν διαρκώς αυτή την ψευδαίσθηση. Με αυτό τον τρόπο όποιος βρίσκεται στην εξουσία καταλήγει να διαπράττει κατά γενική ομολογία τις μεγαλύτερες ανοησίες. Άλλωστε η εξουσία (πολιτική, οικονομική ή γραφειοκρατική) αυξάνει το βλαπτικό δυναμικό ενός βλάκα.
Το πιο ακραίο παράδειγμα έρχεται από την ταινία S.O.S. Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, όπου μια ομάδα ηλιθίων φτάνει στο σημείο να πυροδοτήσει μια συσκευή που θα φέρει το τέλος του κόσμου, αφανίζοντας τον πλανήτη. Δε χρειάζεται όμως να ανατρέξουμε στην επιστημονική φαντασία, καθώς η ιστορία βρίθει περιστατικών με συγκλονιστικά λάθη εκτίμησης.
Ο Λουδοβίκος ΙΣΤ΄ στις 14 Ιουλίου του 1789 (την ημέρα της κατάληψης της Βαστίλης, το γεγονός με το οποίο ξεκίνησε η Γαλλική Επανάσταση) σημείωσε στο ημερολόγιό του: "Σήμερα τίποτα καινούριο".
Η ίδια ανόητη αίσθηση του ανίκητου ίσως οδήγησε τον Τζορτζ Άρμστρογκ Κάστερ να επιτεθεί στους Ινδιάνους της Μοντάνα το 1876 (κοντά στον πύργο Λιτλ Μπιγκ Χορν εκατοντάδες άντρες του αμερικανικού στρατού κατασφάχτηκαν από τη συμμαχία των Ινδιάνων Σιου με τους Σεγιέν) ή τον Ναπολέοντα να εισβάλει στη Ρωσία το χειμώνα του 1812 (κατά τη διάρκεια του οποίου η Μεγάλη Στρατιά της Γαλλίας αποδεκατίστηκε από το κρύο και την ανέχεια). Χωρίς να υπολογίσουμε τις -προβλεπόμενες- πανωλεθρίες στο Βιετνάμ και το σημερινό Ιράκ.
Και αν είμαι εγώ ο βλάκας;
Σε αυτό το σημείο, όμως, ήρθε η ώρα για ένα συλλογισμό. Δεδομένου ότι το χαρακτηριστικό του βλάκα είναι ότι δε γνωρίζει πως είναι βλάκας, αν πιστεύουμε ότι δεν είμαστε βλάκες, δεν μπορούμε να αποκλείσουμε ότι δεν είμαστε. Τουλάχιστον κάποιες φορές ή σε κάποιες περιπτώσεις. Έχουμε την τάση να χαρακτηρίζουμε βλακεία όλες τις συμπεριφορές που δεν εντάσσονται στα δικά μας νοητικά σχήματα. Όμως το να πιστεύουμε πως μόνο οι άλλοι είναι βλάκες είναι ένας φαύλος κύκλος και... μεγάλη βλακεία. Σε καθένα από εμάς υπάρχει ένας παράγοντας βλακείας που είναι πάντα μεγαλύτερος απ' όσο πιστεύουμε. Το οποίο δεν είναι υποχρεωτικά μπελάς. Ίσως μάλιστα η βλακεία να έχει εξελικτική λειτουργία: μας αναγκάζει να κάνουμε ριψοκίνδυνες πράξεις, οι οποίες σε πολλές περιπτώσεις μπορούν να είναι περισσότερο χρήσιμες από την απραξία. Η βλακεία, καθώς είναι μια παράλογη συμπεριφορά, επιτρέπει στον άνθρωπο να δέχεται προκλήσεις που διαφορετικά δε θα δεχόταν. Και η παρεκτροπή λόγω της βλακείας οδηγεί στην πρόοδο και την ανεύρεση καινοτόμων λύσεων. Η βλακεία, λοιπόν, μας επιτρέπει να κάνουμε λάθη, και από την εμπειρία του λάθους έρχεται πάντα η πρόοδος της γνώσης. Συνεπώς ένα σημείο-κλειδί για να εξαλείψουμε τη βλακεία είναι να αναγνωρίσουμε τα λάθη μας και να διορθωθούμε. Όπως έλεγε ο Γάλλος συγγραφέας Πολ Βαλερί:
"Υπάρχει ένας βλάκας μέσα μου. Πρέπει να επωφεληθώ από τα λάθη του".Με ποιον τρόπο όμως; Μια μελέτη του Πανεπιστημίου του Έξετερ στη Μεγάλη Βρετανία, που δημοσιεύτηκε πριν λίγο καιρό στο Journal of Cognitive Neuroscience, εντόπισε μια περιοχή του εγκέφαλου, στον κροταφικό φλοιό, που ενεργοποιείται κάθε φορά που πρόκειται να διαπράξουμε το ίδιο λάθος: ένας συναγερμός μας εμποδίζει να πέσουμε στα ίδια σφάλματα. Αν λοιπόν η βλακεία οφείλεται σε μια ανωμαλία σε αυτή την περιοχή, ίσως μια μέρα καταφέρουμε να τη διορθώσουμε με μια χειρουργική επέμβαση.
Αρκεί να μην πέσουμε στα χέρια ενός βλάκα γιατρού...
